CÁNH CHUNG VÀ PHỤNG VỤ
Jesús Castellano Cervera, O.C.D. 

Mục lục I. CÁNH CHUNG LUẬN TRONG THẦN HỌC THỜI NAY       1. Những chiều kích và nền tảng của cánh chung luận Kitô giáo.       2. Việc canh tân cánh chung luận       3. Những nhắc nhở của huấn quyền       4. Phụng vụ và tư tưởng cánh chung hiện nay II. CHIỀU KÍNH CÁNH CHUNG CỦA PHỤNG VỤ       1. Chiều hướng cánh chung của thánh thể trong Tân Ước       2. Cánh chung luận và phụng vụ theo Vaticanô II       3. Chiều kích cánh chung của các buổi cử hành phụng vụ III. CÁC THỰC TẠI CÁNH CHUNG DƯỚI ÁNH SÁNG CỦA PHỤNG VỤ       1. Sự chết, phán xét, thanh luyện       2. Hạnh phúc và luận phạt vĩnh viễn       3. Quang lâm và người chết sống lại IV. KẾT LUẬN

 

I. CÁNH CHUNG LUẬN TRONG THẦN HỌC THỜI NAY

Cánh chung luận (eschatología) là một tên đặt ra từ cuối thế kỷ XVII cho khảo luận về những tại cuối cùng của loài người, Giáo hội và thế giới.[1] Đây là một đề tài quan trọng trong mạc khải Kitô giáo, đã được đưa vào các tín biểu đức tin, và thu hút nhiều chú ý trong thần học, phụng vụ và mục vụ. Khảo luận hệ thống đầu tiên được xuất bản từ thế kỷ VII do Julián de Toledo một vị giám mục Tây Ban Nha.[2] Suy tư thần học thời Trung cổ và các tuyên ngôn của huấn quyền, cách riêng của giáo hoàng Bênêđictô XII và công đồng Firenze,[3] đã ấn định những đường hướng căn bản cho cánh chung luận Kitô giáo, như ta đọc thấy trong các sách giáo khoa cho đến gần đây. Sau những vấn nạn hồi đầu thế kỷ XX gây ra bởi thần học Tin lành về việc chú giải những bản văn Tân Ước nói về cánh chung, ngày nay đề tài này đã chiếm một chỗ quan trọng trong thần học.[4] Mặc dù bài này giới hạn vào lãnh vực phụng vụ, nhưng chúng tôi không thể nào không đụng đến những chiều kích của cánh chung luận và những cuộc tranh luận gần đây, cũng như mối tương quan giữa thần học phụng vụ và thần học cánh chung.

1. Những chiều kích và nền tảng của cánh chung luận Kitô giáo.

Lãnh vực nghiên cứu cánh chung luận Kitô giáo bao hàm bốn chiều kích sau đây:

- Kitô luận, liên quan đến cuộc quang lâm của Đức Kitô cùng với những hệ luận (phán xét, thiết lập triều đại Thiên Chúa, v.v.);

- Giáo hội luận, liên quan đến điều kiện của Giáo hội lữ hành tiến về Giêrusalem thiên quốc;

- Nhân luận, liên quan đến tận cùng của toàn thể con người, hoặc xét theo điều kiện xảy ra ngay sau khi chết, hoặc xét theo số phận vĩnh viễn (phục sinh, phán xét, cứu độ hay luận phạt vĩnh viễn);

- Vũ trụ luận, liên quan đến vận mạng vĩnh viễn của vũ trụ, gắn với sự canh tân chung cục, với cuộc quang lâm của Đức Kitô và sự phục sinh kẻ chết.

Đây không phải là những chuyện xa vời chẳng ăn nhập chi với hiện tại, nhưng là những thực tại vĩnh viễn đưa tới mức viên mãn điều mà hiện nay chúng ta chỉ mới chiếm hữu ở tình trạng khởi đầu và chúng ta đang mong đợi đến hồi kết thúc. Như vậy, cánh chung luận bao gồm hiện tại và trở nên một chiều kích cốt yếu của kinh nghiệm nhân bản và Kitô hữu.

Trọng tâm của cánh chung luận Kitô giáo là chính Đức Kitô: nhờ cuộc phục sinh vinh hiển, Người đã khai trương éschaton, nghĩa là thực tại mới mẻ và vĩnh viễn của lịch sử.[5] Người gồm tóm muôn vật, Người là “hôm qua, hôm nay và mãi mãi” (Dt 13,8), “Alpha và omega, khởi đầu và cùng tận, Đấng hiện có, đã có và sẽ đến” (Kh 1,8). Người đã thắng sự chết, đã vén tấm màn bí ẩn liên quan đến định mệnh con người bằng việc mở ra con đường dẫn đến sự bất tử trong tương lai. Đức Kitô đã chứa đựng lời hứa về cánh chung của Giáo hội và của vũ trụ; sự phục sinh của Người bảo đảm rằng những lời hứa về các thực tại ấy sẽ được hoàn thành khi đến thời: cuộc quang lâm, sự phục sinh, việc thiết lập triều đại Thiên Chúa. Phụng vụ của Hội thánh, theo những chứng tích cổ thời nhất, luôn duy trì viễn tượng cánh chung ấy, tập trung vào sự phục sinh của Đức Kitô và việc trông đợi Người trở lại, quy hướng tất cả vào việc cử hành mầu nhiệm Vượt qua, là tổng hợp của lịch sử cứu độ.

 

2. Việc canh tân cánh chung luận

   

3. Những nhắc nhở của huấn quyền

 
Người Kitô hữu cần phải tin chắc hai điều cốt yếu sau đây: một đàng, cần phải tin vào sự liên tục (continuità) cơ bản giữa cuộc sống hiện tại trong Đức Kitô với cuộc sống tương lai, do quyền năng của Thánh Linh...; nhưng, mặt khác, người Kitô hữu cần ý thức sự đứt đoạn (rottura) giữa cuộc sống hiện tại với cuộc sống tương lai, bởi vì chế độ đức tin được thay thế với chế độ ánh sáng hoàn hảo.

Điểm thứ nhất gợi lên sự tuyên xưng đức tin diễn ra trong phụng vụ. Điểm thứ hai muốn khẳng định sự thật của ngôn ngữ thần học khi diễn tả các thực tại cánh chung theo lối biện chứng giữa “liên tục” và “đứt đoạn”, hoặc đúng hơn là “vượt lên” (superamento). Đây là ngôn ngữ được sử dụng trong phụng vụ: khởi đi từ kinh nghiệm của những điều thiện trong hiện tại, phụng vụ phóng tới tương lai, trong niềm hy vọng về một thực tại cánh chung, huyền nhiệm vừa liên tục vừa vượt lên kinh nghiệm hiện tại. Văn kiện dựa vào kinh nghiệm của phụng vụ khi viết rằng: “Nếu óc tưởng tượng không thể đạt tới, thì trái tim có thể đạt tới sâu xa nhờ trực giác”. Những nhận xét này đặt lên vấn đề phương pháp luận giữa phụng vụ và thần học cánh chung.

4. Phụng vụ và tư tưởng cánh chung hiện nay

Phụng vụ của Giáo hội vốn là điểm quy chiếu cho đạo lý về cánh chung, một locus theologicus (nguồn mạch thần học). Dĩ nhiên, phụng vụ không chỉ có vai trò ấy, nhất là nếu hiểu nó như là luận cứ dùng để chứng minh cho một chân lý.[10] Các bản văn phụng vụ trở thành nền tảng cho một đạo lý về cánh chung khi nào chúng phản ánh các dữ liệu của mạc khải và huấn quyền. Tư tưởng thần học trong các bản văn phụng vụ bên Tây phương dựa theo các sách Sacramentarium romanum (Sách chứa đựng các lời nguyện Thánh lễ), nghĩa là dựa theo tư tưởng của vài giáo phụ như thánh Augustinô, Lêô Cả, Grêgôriô Cả, mang theo tất cả những giá trị thần học cũng như những giới hạn về tư tưởng và ngôn ngữ.[11] Một vài công thức hơi khó hiểu và thậm chí cần được xét lại, chẳng hạn như vài bản văn của lễ cầu cho các linh hồn được du nhập vào phụng vụ trong những giai đoạn sáng tạo, và để lại ảnh hưởng lâu dài trên thần học, linh đạo và mục vụ về những điều cánh chung.[12] Cuộc cải tổ phụng vụ gần đây đã đưa vào vài sửa đổi các bản văn này, thậm chí đã loại trừ một vài dụng ngữ. Nói chung, người ta vẫn duy trì tư tưởng cổ điển của các sách Sacramentarium romanum, nhưng sửa đổi đó đây những điều liên quan đến “sự sử dụng những của cải trần thế,”[13] dựa theo cánh chung luận của hiến chế Gaudium et spes nói về ý nghĩa của các vật trần thế và của lao động đối với triều đại Thiên Chúa. Do đó, phụng vụ chỉ chịu ảnh hưởng rất nhỏ bởi tư tưởng cánh chung luận hiện đại; đối lại, nó trở thành như một locus theologicus để phân định những giả thuyết tân thời và nó cũng trở thành như một yếu tố đổi mới, nhắm đến một cánh chung luận tập trung vào mầu nhiệm Đức Kitô và Hội thánh. Không phải là hiếm những trường hợp phụng vụ được trưng dẫn nhằm xây dựng một cánh chung luận dựa trên điểm cốt yếu là sự quang lâm và phục sinh của Đức Kitô, với những ngôn từ ngắn gọn; đồng thời, phụng vụ cũng là nơi cảm nghiệm trước về những thực tại cuối cùng và về sự hiệp thông với Hội thánh trên trời. Nhìn cách tổng quát, phụng vụ có thể giúp chúng ta đọc lại vấn đề cánh chung thời nay.

II. CHIỀU KÍNH CÁNH CHUNG CỦA PHỤNG VỤ

Phụng vụ Kitô giáo là chỗ cơ bản cho việc tuyên xưng đức tin và cử hành cảm nghiệm đức tin, đức tin soi sáng ý nghĩa của sự sống và sự chết, của hiện tại và tương lai. Phụng vụ là sự hiện diện và tác động của Chúa Kitô, Đấng Phục sinh, liên kết Hội thánh với mình, nhờ ân ban Thánh Linh, trong chuyển động phụng tự và thánh hóa của cuộc Vượt qua. Nhờ sự hiện diện hữu hiệu của mầu nhiệm vượt qua, Chúa Kitô vinh hiển đem thời gian của chúng ta vào cõi vĩnh hằng của Người; và nhờ ân ban Thánh Linh, Người phú ban sức sống dồi dào vào thân phận hư nát của loài người. Cảm nghiệm phụng vụ soi chiếu vận mạng của Hội thánh trên đường về Giêrusalem trên trời, nơi mà những thực tại mà hiện nay chúng ta đang sống trong đức tin và hy vọng sẽ đạt tới sự hoàn tất viên mãn. Thật không dễ tóm lược vắn tắt đề tài này. Chúng tôi chỉ đưa ra một vài suy niệm rút ra từ cảm nghiệm phụng vụ của Tân Ước, từ vài hướng đạo lý của Vaticanô II và từ vài diễn thức điển hình của phụng vụ được canh tân.

1. Chiều hướng cánh chung của thánh thể trong Tân Ước

 
Những lời nói của Chúa Giêsu đã tổng hợp những ý tưởng chính của Cựu ước (giao ước, Thiên Chúa làm chủ tể, đền tội và tử đạo, thờ phượng và loan báo cánh chung); trung tâm của tất cả là Đức Kitô, nhờ Người mà công trình cứu độ của Thiên Chúa được thực hiện cách hoàn hảo. Thánh Thể thu tóm tất cả những gì mà trong lịch sử cứu độ Thiên Chúa đã làm và sẽ làm cho nhân loại.[14]
   

2. Cánh chung luận và phụng vụ theo Vaticanô II

 
Trong phụng vụ dưới đất, chúng ta nếm trước và tham dự vào phụng vụ thiên quốc được cử hành trên thành thánh Giêrusalem, là nơi mà chúng ta đang hướng về như là những lữ khách, và nơi mà Đức Kitô đang ngự bên hữu của Thiên Chúa...; và chúng ta mong chờ Đấng Cứu độ là Đức Giêsu Kitô Chúa chúng ta cho đến khi Người là sự sống của chúng ta xuất hiện, và chúng ta cũng xuất hiện quang vinh cùng với Người (SC 8).
 
Đức Kitô, ngự bên Chúa Cha, không ngừng tác động trong thế giới để dẫn đưa người ta về với Hội thánh và nhờ Hội thánh để kết hợp họ với mình một cách chặt chẽ hơn, và để làm cho họ được thông phần vào sự sống vinh quang của Người bằng cách nuôi dưỡng họ nhờ mình và máu của Người. Như vậy sự canh tân được hứa ban mà chúng ta mong đợi thì đã bắt đầu nơi Đức Kitô, được đẩy mạnh nhờ việc phái cử Thánh Linh và nhờ ngài mà tiếp tục trong Hội thánh... (LG 48).
 
Nhờ Đức Kitô và trong Đức Kitô, bí ẩn đau khổ và sự chết được soi sáng; ở bên ngoài Phúc âm, những bí ẩn ấy bao trùm chúng ta trong bóng tối tuyệt đối. Đức Kitô đã phục sinh; nhờ cái chết của mình, Người đã huỷ diệt cái chết và ban cho chúng ta sự sống, ngõ hầu, một khi đã trở thành những người con trong Chúa Con, chúng ta kêu lên trong Thánh Linh: “Abba!, Cha ơi” (GS 22).

Trong lời loan báo đức tin vào sự phục sinh, một bản văn của phụng vụ Phục sinh byzantin được xen vào, một bài ca hân hoan về cuộc chiến thắng của Đức Kitô trên sự chết. Thật vậy, chính Đức Kitô phục sinh đang hiện diện trong phụng vụ là Đấng soi sáng thân phận của con người và của vũ trụ, và là Đấng phá vỡ hàng rào của cái chết và ban cho con người niềm hy vọng được sống mãi mãi. Đoạn văn thứ hai bàn đến cánh chung phổ quát và nhắc đến sự canh tân vũ trụ. Thánh Thể được trình bày trong một bối cảnh nói về tương lai của lịch sử và về giá trị của hoạt động con người dưới ánh sáng mầu nhiệm vượt qua:

Chúa Kitô đã để lại cho các môn đệ bảo chứng của niềm hy vọng ấy và lương thực đi đường trong bí tích của đức tin trong đó những yếu tố của thiên nhiên, được con người vun trồng, trở thành mình và máu hiển vinh của Người, như là bữa tiệc hiệp thông huynh đệ và nếm trước bữa tiệc trên trời (GS 38).

Những lời này đi trước số 39 nói đến đất mới và trời mới, bởi Thánh Thể được coi như là bí tích của “cuộc vượt qua của nhân loại và của vũ trụ”.

3. Chiều kích cánh chung của các buổi cử hành phụng vụ

 
Nhờ việc chúc tụng được dâng lên trong các giờ kinh, Hội thánh ca hát và kết hợp với lời chúc tụng bất tận trên thiên quốc, và nếm hưởng sự chúc tụng được vang lên trước ngai Thiên Chúa và Con Chiên, như thánh Gioan mô tả trong sách Khải huyền... Trong Phụng vụ các Giờ kinh, chúng ta tuyên xưng niềm tin ấy, chúng ta biểu lộ và nuôi dưỡng lòng hy vọng ấy, chúng ta tham dự một cách nào đó vào niềm vui của lời chúc tụng trường cửu và vào ngày không xế tàn.
Theo những lời của thánh Cyprianô, trong lời nguyện Kinh Chiều, “chúng ta cầu xin và khẩn nài cho ánh sáng luôn trở về với chúng ta, và chúng ta xin Đức Kitô đến và ban cho chúng ta hồng ân ánh sáng vĩnh cửu”. Các buổi Canh thức thông phần vào đặc tính cánh chung này như là dấu chỉ của lời nguyện tỉnh thức và đợi chờ Lang quân đến vào giữa đêm, cũng tựa như Kinh Tối, qua việc phó thác bản thân cho Chúa trong khi nghỉ ngơi và sau khi tuyên xưng với ông Simêon lòng ước ao được gặp Người.[22] Niềm hy vọng Kitô giáo được bộc lộ rõ rệt nơi vài lời nguyện, đặc biệt là các lời nguyện Kinh Chiều mùa thường niên.

III. CÁC THỰC TẠI CÁNH CHUNG DƯỚI ÁNH SÁNG CỦA PHỤNG VỤ

Qua các công thức cầu nguyện, phụng vụ diễn tả niềm tin vào những thực tại cánh chung mà nhân loại trông mong, dù là cánh chung cá nhân hoặc là cánh chung tận cùng của lịch sử và của thế giới. Chúng tôi muốn minh hoạ vắn tắt khía cạnh này dựa trên vài biểu thức phụng vụ, tuy không quên rằng đạo lý của các lời kinh này chỉ có ý nghĩa trọn vẹn trong khung cảnh đức tin và hy vọng của Hội thánh khi cử hành mầu nhiệm Đức Kitô.

1. Sự chết, phán xét, thanh luyện

 
Trong nghi lễ an táng các con cái của mình, Hội thánh tin tưởng cử hành mầu nhiệm phục sinh của Đức Kitô, ngõ hầu tất cả những ai nhờ bí tích Thánh tẩy đã họp thành một thân thể duy nhất của Đức Kitô đã chết và phục sinh, thì cũng được cùng với Người, đi ngang qua cái chết để đến sự sống vĩnh cửu: trước tiên, với linh hồn cần được thanh luyện trước khi vào trời cùng với các thánh và các tuyển nhân; sau đó cùng với thân xác đang chờ đợi cuộc quang lâm và sự phục sinh của những người chết.

2. Hạnh phúc và luận phạt vĩnh viễn

   

3. Quang lâm và người chết sống lại

 
Nếu Thánh Thể là nguyên nhân của sự phục sinh của con người, tại sao thân xác con người được thần hóa nhờ Thánh Thể lại không có thể chết đi để cộng tác vào việc canh tân vũ trụ...? Đất đã ăn chúng ta cũng cùng chúng ta ăn Thánh Thể, dĩ nhiên là không phải để biến đổi chúng ta thành đất đai, nhưng để biến đổi đất đai thành trời mới và đất mới. Thật là kỳ diệu khi nghĩ đến thân xác của các người Kitô hữu đã qua đời có sứ mạng hợp tác với Thiên Chúa để biến đổi vũ trụ.[25]

IV. KẾT LUẬN

Phụng vụ của Hội thánh, hiểu như huấn giáo về đức tin và đời sống Kitô hữu, là nơi đặc biệt cho việc cử hành - cảm nghiệm và nếm hưởng – trông đợi cánh chung, vừa là hiện diện vừa là hy vọng vào tương lai cứu độ. Nơi Đức Kitô phục sinh và nơi ân ban của Thánh Linh, Hội thánh là cộng đoàn cánh chung, đang sống buổi khởi đầu của Nước Chúa. Một nhà thần học Chính thống viết:
Ta có thể khẳng định rằng tính độc đáo và mới mẻ của phụng vụ Kitô giáo hệ tại chỗ này: việc đi vào Nước Chúa, đối với “thế giới này” thì còn phải đến, nhưng đối với Hội thánh thì nó thực sự đã là một bí tích, một sự khởi đầu, một sự tiên báo, một điều đang đến.[26]
 
Phụ thêm

Đề tài “Chiều kính cánh chung trong phụng vụ” trong những văn kiện gần đây của Giáo hội:
1.– Sách Giáo Lý Hội thánh Công giáo. Chiều kích cánh chung của phụng vụ nói chung (số 1090; 1107; 1137-1139). Các bí tích ban cho ta sự sống vĩnh cửu (1130), Chiều kích cánh chung của bí tích Thánh Thể: “cho đến khi Người lại đến” (1344); bí tích này là bảo chứng của vinh quang mai hậu (1402-1405). Lời cầu khẩn maranatha (671; 1107; 2806).

2.– Cách riêng, chiều kích cánh chung của Thánh Thể được bàn trong Thông điệp Ecclesia de Eucharistia của ĐTC Gioan Phaolô II (ngày 16-4-2003), số 18-20, và Tông huấn Sacramentum caritatis của ĐTC Bênêđictô XVI (ngày 22-2-2007), số 30-32.

Thời sự Thần học - số 69 tháng 8/2015, tr. 109-141
Dịch từ: “Escatologia”, Nuovo Dizionario di Liturgia, Paoline Roma 1984, 448-462.
Nguồn: tsthdm.blogspot.com (04.2020)